Dewislen
English
Cysylltwch

O’r diwedd distawodd y gynnau. Trwy’r distawrwydd beichus

roedd sŵn y galaru’n eglurach. Trochwyd y byd

mewn dagrau a gwaed, ac ar ôl y fath ddifa eithafol,

roedd yr enwau ar goll drwy’r ddaear anwar i gyd,

cyfenwau dinod nad oedd yr un cofnod ohonynt

ac eithrio yng ngweddïau mamau yn oriau’r nos;

y miliynau o enwau a yrrid ar amlenni unwaith

o gartrefi gwâr i gyrraedd gorffwylltra’r ffos.

 

A gofynnodd rhai, ‘Beth a wnawn â’r holl enwau hyn?

Byddai gadael y rhain yng ngwledydd estroniaid yn sen.

Mae’n rhaid inni gludo’u henwau i’w gwlad eu hunain,

hel yr holl enwau ynghyd oddi ar groesau o bren.’

Ac atebodd eraill, ‘Cofnodwch ac achubwch eu haberth,

rhag angof, ymhob tref a phentref, trwy eu coffáu;

â chŷn, ysgythrwch eu henwau ar feini yn hytrach

nag ar ddarnau o bren, fel y bydd i’r enwau barhau.’

 

A bu’r seiri’n brysurach nag erioed, yn aredig y cerrig,

ac yn hau’r holl lythrennau fel hadau ar hyd pob maen,

nes i’r enwau finiocáu llafn y cŷn, fel y gallai dorri

rhagor a rhagor o enwau, gan ddifwyno’r graen;

ac â’u cynion aflonydd bu’r cerflunwyr hwythau yn naddu

delwau o filwyr mewn efydd a charreg â chŷn

a hogwyd ar galonnau mamau, y maen ymhob mynwes,

ac fel hyn y coffawyd y bechgyn nad aent fyth yn hŷn.

 

Ond gofynnodd rhywun, ‘Beth am y mamau galarus,

y mamau a gysgai ym meddau eu meibion mud,

y mamau a roddodd eu henwau a’u hanadl i’w bechgyn?’

Ond roedd enwau eu meibion yn hawlio’r gofeb i gyd

ac nid oedd yr un mymryn o ofod i enwi’r mamau

er mai’r rhyfel a’u hawliodd hwythau, a pheri eu lladd

o dorcalon, o hiraeth creulon, a phob bedd fel crud,

trengi, heb i gŷn eu henwi ar y garreg nadd.

 

‘Ond beth am y rhai a fynnai eu difa eu hunain

yn hytrach na difa eraill ar feysydd y tân,

y rhai a ddewisodd y rhaff yn hytrach na’r uffern

lle rhwygid yr hogiau yn ddarnau, yn ysgyrion mân,

a’r tadau a holltodd arddyrnau, o ddwyn oddi arnynt,

eu meibion yn anterth eu dyddiau, nes i’w dyddiau droi’n staen?’

Hyn, yn annoeth o ddewr, a ofynnodd eraill,

ond lle i’r un enaid llwfr nid oedd ar y maen.

 

A gofynnodd rhywun, ‘Beth am y Duw a’n gadawodd

drwy gydol yr Armagedon, drwy’r blynyddoedd blin,

y Duw a fu farw’n y rhengoedd, y Duw a lofruddiwyd

yn nydd dadwneud y cenhedloedd, a’n gwareiddiad yn grin?’

A daeth rhywun ag ateb: ‘Ei gofeb yw’r ddaear i gyd,

nid oes maen digon mawr i’w enw, fel y cedwir yn fyw,

ei enw, fel yr enwau eraill, ac oherwydd hynny,

bydded y beddau oll yn gofeb i Dduw.’

 

Ac felly y bu. Gweddnewidiwyd pob tref a phentref;

codwyd cofebau i feibion y mamau mud;

diogelwyd yr enwau am byth, diogelwyd y galar;

un gofeb oedd y ddaear gyfan, un cofadail o fyd,

a’r enwau, y miloedd o enwau, yr enwau diddiwedd,

roedd y rheini yn gaeth yn y meini, yr holl enwau rhad

yn glòs, yn frawdgarwch ar gerrig, ond yr enwau eraill

ar goll drwy’r ddaear i gyd, heb yr un coffâd.

Alan Llwyd

(Gallwch ddarllen cyfieithiad Saesneg o’r gerdd hon yma)

 

Gwybodaeth am Alan Llwyd

Mae Alan Llwyd ar hyn o bryd yn Athro yn Academi Hywel Teifi, Prifysgol Abertawe. Mae’n awdur ac yn olygydd 71 o lyfrau. Rhwng 2011 a 2016, cyhoeddodd gyfres o gofiannau i rai o feirdd a llenorion pwysicaf Cymru, gan ddechrau gyda’i gofiant dadleuol, ond aruchel ei glod, i Kate Roberts (2011), wedyn ei gofiannau i R. Williams Parry (2013), Waldo Williams (2014), Gwenallt (2016), a fersiwn newydd sbon o’i gofiant i Hedd Wyn (2014). Ef hefyd yw awdur sgript y ffilm enwog, Hedd Wyn. Yn 2018 cyhoeddwyd Colli’r Hogiau, ei astudiaeth swmpus o effaith y rhyfel hwnnw ar Gymru.

Nôl i Cerddi Comisiwn